jeudi 1 avril 2010

extraits de Sergi Girardin : L'ourtougràfio del piemountés sur une idée d'Alan Broc

.



Ou pulèu, "lis" ourtougràfios.


Istouricomen, notamen quand èro lengo ouficialo del duchat independent de Piemount, lou piemountés s’escrivio segoun lou sistèmo : o, u, ü.

esemple :
Da cust mument ël drapò a svantaja an tüte le bataje stòriche faite da l’armada piemunteisa e dunca ’dcò ant l’assedi ëd Türin dël 1706 e ant la bataja dl’Assieta dël 19 ëd lüj dël 1747.


Puèi devenguè soucialomen un patai. Aquelo tristo situaciou permet toujour is arganhols de faire d’esperienços lenguisticos scientificomen countestablos e soucialomen desastrousos per la lengo.

Acò’s atau que dien lis annados 1930 de foutralous de « naciounalistos », lour venguè la fantasio d’escrieure lou piemountés « en s’espaçant dis usatge italiôs », sèns teni coumte qu’èrou en realitat lis usatges istouriques de la naciou e de l’estat piemountés.

Aladounc, per se dessepara de l’italiô coumo diziou, francisèrou l’ourtougràfio : lou ö devenguè eu, à la modo franceso. Lou u se prounounciè à la franceso. Amm acò, chalio trouba un biais nouvèl d’escrieure lou soun /u/. Chausiguèrou lou o, e laidounc chauguè un accent grafique per destrïa lou ò prounounciat /o/ del o, prounounciat /u/.

Aquel sistèmo à l’oucitano agrado de sigur i disciples del gestapisto Louis Alibert, d’eitant que si tenents piemountés lou sounou « la grafìa normalisà » !!!


Quand l’estat italiô se doubriguè à sei lengos regiounalos, recouneguè vistomen lou grèc ou l’albanés que se parlabou dien lou sud essencialomen. Metè un pauc de temp à recouneisse « l’occitano, il franco-provenzale ed il walser » que se parlou dien lei mountonhos de l’ubac.

Qu’ajo recounegut la « grafia » dèu pas espanta. L’estat o recounegut ço que li presintabou. Sis elegits e founcciounàris sou pas de lengo prouvençalo.

Lou paradosse es que lis oucitans presintèrou la « grafia » e que countùniou d’entitoula lour journau « Ousitanio Vivo »… e d’escrieure en italiô dedin puèi que la « grafia » dintro pas dien lei mours maugrat quauques quinge ons d’ensenhomen dien lis escolos publicos.

Lou piemountés fouguè pas recounegut. D’una bando, lis autros lengos sou forço loucalos, quand lou Piemount es un gros bouci. Lis autouritats cranhiou bessai de separatisme.

Mas i o també lou fait que lis elegits loucaus, e belcop de founcciounàris d’estat, parlabou lou piemountés, e qu’aun pas recounegut lour lengo souto aquelo vestiduro grafico. Amm acò, lou piemountés demourè de coustat.



LA GRAFÌA STANDARD

Acò fai que diversos assouciacious e persounalitats aun creat la « grafìa standard » que reprend dien lei grondos lìnios l’ourtougràfio istourico. I o ja un gros dicciounàri e un « curetur ortogràfic ». E tout lou mounde i ve à-n-aquelo ourtougràfio que pot sauva la lengo.

Tavo Burat m’avio beilat à la Santo-Estèlo de Còus en 2006 lis « Atti del XXIo congresso de l’AIDLCM » que s’èrou tenguts à Tourre-Pellis en 2003.

Tourre-Pelis es dien lei Valados, e lei Valados sou dien la regiou Piemount.

Amai se l’Assouciaciou Internaciounalo de Defenso dei Lengos e Culturos Menaçados se chauto de toutos lei lengos del mounde, de sigur, lou lioc de soun coungrès es pas sans ressou soubre las priouritats.

Laidounc i aguè d’intervenents per parla del piemountés, del prouvençau ou del walser que per parla del Quichoua ou del pourtugués al Timor ourientau.

I aguè de quitos intervencious en piemountés, trascritos puèi segoun lou sistèmo qu’agrado tont is oucitans. (Acò fai que me damandèri s’acò èro pas lou sistèmo « nourmau » del piemountés, d’eitant que la wikipedia piemounteso es dien aquel sistèmo. Mas presinto lis àutri dous coumo « inquèro utilisats ».)

Lis intervenents soubre lou piemountés fouguèrou tres : lou proufessour Gilardino n’en parlè dien l’encastre de sa presintaciou dei « lengos aujoulencos » del Canada, l’equivalent de noustos lengos regiounalos en Uropo. Lou chircadour Bruno Villata
e un denoumat Jan-Luc Perrini, qu’intervenguè en francés.

Pouden supausa qu’aquessos tres persounalitats sou impourtantos en Piemount puèi que represintèrou lour lengo dien lei frountièros de lour regiou.

Aro vézi que lou proufessour Gilardino coumo Bruno Villata aun adouptat la « grafìa standard » ammé lou sistèmo voucalique tradiciounau : O, U, Ü.

Una dei razous n’es que « toùti li Piemountés lou podou legi facilomen ammé ço qu’aun aprés à l’Escolo. » En clar, se tracho d’una questiou d’urgéncio. Per sauva la lengo, li chau beila una vestiduro evidento pel mounde que la podou sauva.

Lou proufessour Gilardino d’estrambord n’en devé lirique :


Lese & Scrive

El piasì e el crüssi di scrive an piemunteis
I scrivo an piemunteis scasi minca dì, co binche i lo scriva el pi dle vire mac per mi, dagià che a sun nen ed litre o d'artìcuj savant le parole ch'i anfrisso ant me calepin bunura la matin, an desvijandme, nomac per arcordeme che i sun mi, chi che i sun mi, Sergi, ferlingot versleis, ranaté, adess professur a metà temp e a metà cör, savuradur ed piemunteisità e, per l'antrames ed custa-sì, nüfiadur d'ümanità (ed cula bin raira ch'a resta) a temp pien, tant pien da sciopeme la bioca e da sciunfeme le buele.

Dien lou meme tèste esplico perqué es countent de la « grafìa standard », puèi qu’un cop escriguè dien la « grafìa Brandé » ou « grafìa normalisà » en piemountés à sa maire, que jamai li avio pas parlat en italiô, e guelo coumprenguè pas que la letro èro en piemountés. Avio soulomen pas identifiat la lengo !

Quand hou li diguè, guelo li damandè perqué avio pas escrit « coumo hou fazio toun grand-paire ? »

I l'hai scrivü na vira a mia mama an piemunteis e chila, che a l'ha mai parlame an italian an vita sua, a l'ha ciamame se j'era fol: a l'avìa gnanca capì che cul-lì, scarabocià an sü cula cartulina, a l'era piemunteis! Chila a chërdiva ch'a füissa üna ed cole lenghe folastrune ch'i amprendo an girand per el mund. Ma lon-lì a l'é nen perché che mi i l'hai scrivüje cun la grafìa normalisà, ma propi mac perché che i l'hai scrivüje an piemunteis: a l'avìa mai sciairalo scrivü e a capiss nen perché ch'as döbia scriv-lo, propi cume el nonu d'Autelli an «Masnà» a scrivìa sue note an italian drolisà ans la porta dla stansia granda.


Lou proufessour Gilardino afourtis que chau tout chambia.


Vene adess a smun-ne ed cambié tüt, cambié j'edissiun già faite dij clàssic, cambié la grafìa ed je scrit critic, sientìfic, legaj (j'At dij rescuntr, le lej regiunaj, e viafort) e musteje turna a tüti a cuj che a san già scrive

E counclus que la « grafìa normalisà es pas tant nourmalo se voulen dire touto la vertat »

la grafìa normalisà, ma pöi pa tant "normal", se i voruma dì tüta la vrità.


Sergi Girardin
Professur ed Literatüra cumparà
Üniversità McGill – Montréal



0+0+0+0+0+0+0

Costantino Nigra

Lou sistèmo tradiciounau es représ e milhourat per lou grond Costantino Nigra, lou primier que faguè piousomen de rapugado de chants poupulàris :

Solüssiun ed Costantino NIGRA Ed solüssiun franc anteressante a sun co cule ideà da Costantino NIGRA (1828-1907) per sue trascrissiun dij Canti popolari del Piemonte.

Adunc la u e la o a sutantendo ij sun italian curispundent, mentre ë, ö, ü a noto ij sun median. Tra ij segn particular a tuca arcordé el digrama nh ch'a sutantend el sun faucal ed la n; c e g ch'a marco el sun palatal de ste cunsunant an fin ed parola o dnans a n'auta cunsunant.

Per avej n'esempi dla grafìa sügerìa dal Nigra ch'as vëda el test arportà sì dapress:

O Pinota, bela Pinota,
namorà-me mi sun di vui
Sun namonrà-me l'autra séira
an bel cumprand i coi da vui

O Pinota, bela Pinota,
d'ún piazì mi voria da vui;
Ël piazì che mi voria,
na noiteja dúrmì cun vui.

Venì sta séira a le set ure,
ch' pare mare saran dúrmì.
Le set ure n'a bato e sunho,
gentil galant a l'è rivà lì.
E d'ún pë l'à picà la porta:
O Pinota, venì a durvì.
Mi sun discáussa, an camizola,
i póss nen venì-ve a dùrvì.

Mostro la grondo varietat fin d’uèi de l’ourtougràfio del piemountés, e counclus vers la fi que :

L'ünificassiun ed la grafìa a dovrìa co esse n'ocasiun per semplifichela e rendla pi esplìssita, ant el sens che a minca sun a dovrìa curispunde so segn particular. An
fasend parej a tuca, bin anteis, tene cunt ed la tradissiun, ma co dla situassiun particular del piemunteis d'ancöj.

Adunc, a tucrìa parte dal prinsipi che ij sun cumün al piemunteis e a l'italian as devo notesse cume an italian, cum a l'avìa fait Costantino Nigra ant la trascrissiun dij Canti popolari del Piemunt.

Per ij sun ch'a esisto nen an italian, per esempi cuj vocàlic median, a tuca esse bin ciair e a bzogna fé ricurs a ed segn franc esplìssit e ch'as cunfundo nen cun d'autri. Da la presentassiun pena faita dle grafìe piemunteise a l'é belfé capì che sti segn a esisto già ant la tradissiun nostrana. As trata dij segn ö/eu e ü/u che a vnirìo propi a taj perché ch'a farìo el paira cun la ë per noté le vocaj mediane.

A venta dì che la solüssiun a sarìa nen na novità ma pitost n'arturn a la tradissiun popular e sientìfica ch'a l'ha ij so antessedent ant l'övra de stüdius cume Costantino Nigra e Alì Belfadel, dui tra ij pi grand espert ed lenga e ed cultüra piemunteisa del passà. Costantino Nigra, cum as sa, a l'é stait un dij piunié ant el camp ed l'etnocultüra e la grafìa ch'a l'ha seguì per noté le cansun popular del Piemunt a l'ha fait scola.

An efet a tuca dì che an géner cuj ch'a cöjo o ch’a trascrivo ed cant tradissiunaj piemunteis as baso ancura an sl'övra ed Nigra, e son bin s'a sìo sürtìe vaire gramàtiche e fojet per spieghé la grafìa dij Brandé.

Damondo quitomen d’abandouna li quauques –O atones prounounciats /u/ que i o dien la « grafìa standard » per de razous etimoulougicos e istouricos e d’escrieure sistematicomen U quand se prounoùncio U. Atau acò fario l’estàuvi di Ò, puèi que la O sario toujour tounico :

Abinand un segn a minca un sun, nen mac as semplificrìu le cose, ma se sluntanrìu gnanca da cule ch'a sun noste tradissiun. E tüt a sarìa pi sempi dzurtüt per cuj
ch’a sun ancura abituà a parlé nosta lenga, ma ch’a l'han mai scrivüla ò lesüla.


Podi pas achaba ma soubre-visto del piemountés sèns mençouna un ome qu’apreciabi, Tòni Baudrier, « Barbo Tòni ». Vaqui ço que n’en dizou, en italiô, puèi qu’escriguè en prouvençau e en piemountés :


Bodrero Antonio Oltre al nome anagrafico di Antonio Bodrero, il poeta occitano è meglio conosciuto con i nomi di Tòni Bodriè, ovvero Barba Toni, ovvero Barba Toni Baudrier, cui è sentimentalmente più legato. Nasce a Frassino, in Val Varaita, nel 1921 e nella sua valle rimane fino alla morte, nel1999. I suoi componimenti nascono inizialmente in lingua provenzale (Fraisse e mèl, 1965, Soulestrelh óucitan, 1971), ma successivamente si concentra sulla poetica in piemontese, anche se sempre contaminata dalle sfumature locali (è questo il caso di versi come quelli di Val d'Inghildon, del 1974, e Sust, del 1985). Le tematiche cui si ispira maggiormente sono la Natura, le montagne e la preservazione di una mondo incontaminato e armonioso come quello delle vallate alpine. Si fa spesso portavoce della tutela delle culture minoritarie, registrando, in alcuni casi, sfumature antiprogressiste: è il simbolo della vita naturale, minacciata dal continuo inurbamento, causa tragica dello spopolamento delle sue amate montagne.



.

Aucun commentaire: