lundi 28 janvier 2013

Peireto Berengier - Dàvi Dellepiane - Lou pintre di santoun

.
 
 
 

Dàvi Dellepiane
Lou pintre di santoun




Noste pintre di santoun tiravo d’uno famiho d’artisan-artisto. Soun paire fasié escultour sus bos e s’èro especialisa dins li « poulaines », aquéu bos que pouncho à l’avans di batèu e sèr de cagadou dins la marino. Soun grand èro dessinatour e decouratour e sa grand broudavo au fiéu d’or. Coume raço racejo, lou nebout faguè ceramisto.

Lou paire se capitavo pèr Garibaldi e souto lou gouvèr de Victor-Emmanuel ié fauguè quita lou païs. Se venguè recata à Marsiho, en 1875, emé sa famiho, dins lou quartié de Sant-Laurènt proche La Toureto e la Majour, aqui mounte venien tóuti lis emigra italian. Dàvi, nascu à Gèno en 1866, èro deja grandet quand devenguè marsihés.

De tout pichot acoulourissié lis esculturo de soun paire. Faguè d’estùdi à Marsiho e en 1880 se faguè marca i Bèus-Art. Ié restè fin qu’à si dès-e-vuech an. Aguè pèr mèstre Johanny Rave (1827-1882), Emile Aldebert (1828-1906) e Marius Guindon (1831-1918).

Avié pas acaba d’estudia que deja èro presènt dins d’espousicioun à Gèno. A l’« Exposition rétrospective de Gêne » en 1884, presèntè un tablèu di mai grand que moustravo l’ataié de soun paire. La coumuno de Gèno lou croumpè e tambèn l’« Eglise Santa Limbania ».

Tre 1883, pintè de bèlli representacioun de navire dins lis aigo de la passo dóu port. En 1885 espausè la « darsena di Genova » e poudèn pamens pas afourti que ié siegue ana. Ço que sabèn es qu’èro presènt à Paris vers 1880 quouro espeliguè l’Art Nouvèu. A Marsiho s’istalè sus lou quèi dóu Canau coume noumbre de pintre (Aufred Casile, Téufile Decanis, Coulange-Lautrec fiéu, Giraud-la-Pipe e bèn d’autre). Coume éli, espausè à l’aflat de l’Association des Artistes Marseillais. Dato d’aquéu tèms lou tablèu « Chez Brégaillon » (un restaurant dóu quèi di Belges que sèrvié pèis e couquihage).

Nous leissè forço païsage prouvençau : Marignano, Port de Bou, Vilo-franco e de coumpousicioun emé la pesco di muscle, la legeiris, lou retour au vilage etc.

Fuguè guierdouna au saloun de z-Ais en 1895 e 1898.

Auzias Rougié (1857-1926), journalisto, critico d’art e istourian di santoun ié counsacrè un article forço lausenjous, en 1900.
 
 
 
Lou pintre d’aficho

L’estamparié Moullot ié reservè un ataié ounte pousquè desvouloupa soun art. decourè de cartabèu d’espousicioun, de prougramo de fèsto e faguè d’aficho pèr lou Sendicat d’iniciativo de Prouvènço. Aquésti aficho rèston celèbro e la mai famouso es aquelo dóu 25en centenàri de la foundacioun de Marsiho.

Ilustrè noumbre d’oubrage d’art e en particulié, aquéu  d’Auzias Rougié e « Mas et bastides » de Detaille.

Soun especialita, lis aficho coumercialo, en particulié pèr lis Espousicioun coulounialo de 1906 e 1922. Es ansin que faguè targo emé Valèri Bernard.

Couneissèn encaro sis aficho pèr lou P.L.M. e pèr li Messageries Maritimes, de calendié publicitàri, de rebalun, de prougramo.
 

Lou pintre di santoun

Un grand cambiamen dins sa vido e soun obro. Soun biais avié proun evouluna despièi la debuto. S’avié coumença souto l’enfluènci dis impressiounisto e di pountilisto, se faguè pièi uno teinico touto persounalo e devenguè pintre di santoun. Conto éu-meme coume ié venguè. A la veille de Nouvè de 1914, acabavo soun belèn quouro tout d’uno ié venguè l’idèio de dessina li santoun de l’estable sant. Aqui, la revelacioun. Calè plus jamai e devenguè « le petit écolier qui apprend à dessiner des santons ».S’avisè que li falié bèn regarda e coumprene coume lou manco de gàubi dóu santounié e la naïveta di santoun, ié dounon un estile bèn particulié que tèn mai dis art proumié que di Bèus-Art.

Auzias Rougié qu’éu èro lou « pouèto di santoun » reviéudè li tradicioun marsiheso e aquéu nouvelun pesè sus Dellepiane qu’anè lou mai poussible vers la simpleceta e lou ninoi pèr dessina e pinta li santoun.

En 1916 marridè Teresa Chauvet e anè resta proche soun ami Auzias. S’istalè un pichot ataié au founs dóu jardin.

Dóu tèms de la fiero di santoun, bado que badaras, óusservè li santoun de touto meno. Li pintè pièi sus telo, sieto, plat, coupo de faiènço prouvençalo, etc.

Coumençè peréu de fabrica de belèn que n’en moudèlavo éu meme li bastimen (gip vo cartoun), de bastimen coume li vesié dins li colo de sis permenado : bastido, ouratòri, pont, pous e moulin. Apoundié d’auciprès, de pin, de ferigoulo e de roumanin.

Aquésti païsage tipi de Prouvènço lis animavo emé de santoun, persounage uman, bèsti, tout ço que fai la vido tradiciounalo de l’endré. Un cop acaba aquésti belèn, li dessinavo sus papié, lou mai simplamen que poudié.

Soun oustau èro clafi de santoun que venien de pertout e de tóuti li grandour. I persounage bibli apoundié pastre, ravi, amoulaire, cassaire, móunié, bouscatié, cadun emé si presènt pèr l’enfantoun, coume dins tóuti li crècho tradiciounalo.

En 1918, ilustrè la « Guerre colossale et les petits santons – 1914-1915-1916-1917 » d’Auzias Rougié is edicioun Pau Ruat. Publiquè encò de Tacussel de tiero de carto poustalo que representavon si principau santoun e en 1923 ilustrè la segoundo edicioun de « La Petite histoire des santons » d’Auzias Rougié. Ié devèn encaro « Ville des santons » e quatre aquarello pèr « Noël en Provence » de G. Arnaud-d’Agnel e L. Dor (1927).

Faudrié encaro parla de pinturo, d’aficho, de panèu pèr lou pavaioun prouvençau dis art decouratiéu e industriau mouderne à Paris.

Coulabourè au « Journal des santons » d’Auzias Rougié, à « Fortunio » e à la revisto « Le Feu ».
An bèn assaja de l’imita mai rèsto lou mèstre.
Soun nebout adóutè soun biais dins la faiènço, Emile Pellen, pèr si carrèu e « L’Epi de Mai » edito de carto emé li mémi sujèt.
Un de si parènt e elèvo, Fernand Volaire (1903-1996), escultour, faguè de santoun que reprenon li dessin de soun mèstre. Uno bello couleicioun au museon de Castèu-Goumbert.
Noste pintre defuntè en jun de 1922 e « Le Sémaphore » lou presentè coume un di meiour pintre de Prouvènço, « un des mieux aimés et des plus représentatifs de la race ».

Peireto Berengier
 



D’après un article d’Enri Aubert, dins « La Gazette » n°72 dóu Coumitat dóu Vièi-Marsiho.




.

samedi 26 janvier 2013

extrait de Lou Descaladaire - Lou frero Capouchin et lou Cura - 1849 - conte Marseillais

.


Lou frero Capouchin et lou Cura
.
(extrait de Lou Descaladaire - février 1849)


CONTE.


Un jour un vieilh cura, d'aqueleis fin lapin,
Que sur lou bout deis degts counneissie soun latin,  
A Mi met prechavo,  
A la Trinîta coumparavo
Uno fourque de boues que teniet dins sa man.
Un sale capouchin que toujours l'escoutavo,
Per raportar lou lendeman
Ce qu'a l'église si passavo.
Senso esperar fin d'aqueou sermoun,
Nouestre grivois, la gulo enfarinado,
Dins une voituro fermado,
Eme lou marguillier parte coumo un canoun ;
Arribount dins Marsillho avant l'aoubé tremounte ,
Fant dirigea soun char touduno a l'Evesqua ;
Aqui lou capouchin, plus vilen qu'un pecca ,
Quitte soun coumpagnoun, et chez l'evesque mounto ,
Li vescudelo tout et d'oou cura Simoun
Racounto, en si truffant, point per point lou sermoun
L'evesque escouto tout, et lou sant persounagi
Mando querre subran lou cura doou villagi, .
Qu'arribe suzarent escorta d'un bedo.
Aqui, de Mounsignour, recebe un lavabo :
« A toun agi, li dis , lou prince de l'égliso,
« Fas enca de bestiso?
« Mai sies hebeta !
« As aougea coumparar a la Trinita santo  
« Aquelle santo Trinita ,
« A n'un mouceou de boues? Aouries ben mérita  
« Que, de sa man puissanto,
« Aqueou jour Jesus-Christ t'aguesse soufleta. »
Rougé coume un couraou , tout boudenfle de ragi,
Lou cura li réplique : A n'un pople saouvagi,
Pople que coumpren ren, pople de Darnagas ,
Voudrias de Massilloun parlar lou beou lengagi ?  
Per aqucllo es aou gas.
Cependant, Mounsignour , senso tant de musiquo,  
Per vagradar , quand precharai,
Dins meis discours samenarai
Leis diamants de ma rethoriquo.
Vous va proumetli. Va farai.
Ensin , d'aquo d'aqui n'agues plus ges de lagno ,
Va juri sur ma , meis tords réparerai. 
Lou saludo en disent : ( mi vengearai
D'aqueou mouine ignoùrent que contro yeou l'encagno.)
Tant fa , tant va. La perlo deis rectours ,
Lou dimenche en vencnt, redoun coumo uno bouto ,
Escalo dins sa chairo et a prechar si bouto .
Meis chers freros , diguet à seis bouens auditours ,
Dimenche passa coumparavi
A n'un mouceou de boues , la santo Trinita.
Excusa-mi Coumo un aze esparavi
Et m'escartavi
Doou drayoou de la verita» 
Aoujourd'hui, per reparar ma faoute,
Lou même sermoun vous farai.
Avant, permettez mi de mi grattar la gaouto,
De saoupiquar moun naz ; aro coumençarai :
« Freros, cadun va soou, la Trinita nous douno
« Un dieou que tou soulet forme leis très persouno ;
Aou frère capouchin vous la coumpararai :
« A la barbo d'un boue, es sengla coumo un ai,
A peds nus coumo un pouare camino.
(Aqui lou capouchin dient que faguet la mino.)
« Tiri la conclusien doou found de moun coco ,
« Un pouarc, un aze, un bouc, fa pas très; besti aquo ?
« Es clar coumo la luno ?
« Pourtant lou capouchin, meis freros, rien fa qu'uno. »



FIN



Lou capouchin apres s'enànet tout counfus,
Doou gros pegin quaviet, gounfle coumo un perus


.

jeudi 24 janvier 2013

Rousselino Martano : Porquerolles - PERMENADO À L’ENTOUR DE POURQUEIROLO

.




PERMENADO À L’ENTOUR DE POURQUEIROLO


Pichot estùdi sus si noum de liò



    Un souleias que desparpello !
    Intron deja dins l’archipèlo
    Dis Isclo d’Or : proumiero,
    aquelo dóu Titan ;
    Après, Port-Cros, uno ardeirolo,
    Pièi la bouscouso Pourqueirolo,
    Pièi la Fournigo, clapeirolo,
    E la lengo de Gien, que gapis en estang.

                                    Frederi Mistral (Calendau, cant XII)



*+*+*


La permenado que vous prepausan de faire en nosto coumpagno a la moudèsto ambicioun d’assaja d’esplica quàuqui noum de liò de Pourqueirolo.

Es un pres-fa ablasigaire pèr-ço-que lis etimoulougìo soun pas eisado à establi : manco de doucumen fisable pèr trouva de soulucioun acetablo dins li cas noun evidènt ; errour de trascripcioun de la part de cartougrafe que descounèisson la regioun e que recoupìon founeticamen li noum douna pèr li terradouren ; noumbrous noum de liò que s’apielon sus d’escasènço aro óublidado. Es pèr acò que nous fau de fes que i’a resta en balans, ço que laisso un pau de plaço pèr l’imaginacioun e la deducioun.

Mai es un pres-fa passiounant, que nous permet de cabussa dins lou passat de l’isclo, de coumprendre la perfèto ousmòsi qu’eisisto entre l’ome e la naturo ; de nous avisa que la lengo prouvençalo a baia tout soun coungoust, dins sa simpleta e soun autenticita, i toupounime rescountra.




               Porquerolles (Pourqueirolo), la mai grando dis isclo d’Iero, fuguè noumado pèr li Grè, sènso trop d’imaginacioun, Proté. Proté la proumiero de l’archipèlo dis Estacado, avans Mesé la mejano (Port-Cros) e Hypéa la darriero (lou Levant).
Lou cambiamen dóu noum Proté en Bastida de Porquerollas, pièi Porcairolas au siècle tregen, Pourqueirolles, Porquerolle, vo Porquerolles au siècle segen, Palcoirola en 1683, a pas ajuda li cercaire à estudia l’etimoulougìo d’aquésti nouvèu noum.
D’efèt, degun es d’acord pèr n’en douna uno esplicacioun plausiblo.
Pèr Amadiéu Aufauvre dins Hyères et sa vallée, la desinènço galo-roumano -olla- (terraio) ajustado au mot -port- (port) dounarié Portolles tremuda pièi en Porquerolles, e significarié lou port di terraio. Esplico aquesto tèsi pèr la presènci dins l’isclo d’anciàni fabrico istalado sus li sòu argelous propre à la fabricacioun de la terraio.
Au siècle dès-e-nouven èro la modo de douna d’etimoulougìo aràbi i toupounime de nòsti costo prouvençalo. Es pèr acò que lou soulieren Celestin Senès, di La Sinso, qu’avié passa vuech an en Argié e qu’avié quàuqui noucioun de la lengo dóu païs, demostro que Pourqueirolo vendrié de Querrat Illaï, que sa traducioun es port de la bounta divino !

Emile Jahandiez afourtis, éu, que « le nom de Porquerolles vient de Port-Quairoles ou Quiéroles, et signifie le port des rochers (< celti quair, coer) ». Vaqui uno autro esplicacioun defendudo pèr l’Arbanais, le trop modeste érudit de Giens, cita pèr l’abbat A. Bresson, curat de Pourqueirolo en 1936, dins soun libre Porquerolles et les Iles d’Or : Pourqueirolo vendrié de Por-Cayrola (cayrola devengu en prouvençau mouderne cairelet, lavandula stoechas : lavando). Devié dounc i’agué dins l’isclo uno grosso quantita d’aquéu cairelet. Pourqueirolo significarié dins aqueste cas port di lavando.
L’etimoulougìo prepausado en 1764 pèr l’abbat Expilly : « isle de Porquerolles ou Porqueyrolles, ainsi nommée à cause de la quantité de sangliers qui y passent à la nage de la terre ferme pour aller manger les glands des chênes verts qui s’y trouvent en grand nombre », es la mai amesso à l’ouro d’aro. Aquéli senglié sarien-ti en fa de porc doumesti abali pèr li mounge que restavon dins l’isclo à l’Age Mejan ? Frederi Mistral douno dins soun diciounàri Lou Tresor dóu Felibrige : « Pourqueirolo, toit à porcs, petite porcherie, bourbier, v. pouciéu ; Porquerolles, nom d’une des îles d’Hières, que l’on croit être l’ancienne Prote. »
Acò vai soulet que tóutis aquélis etimoulougìo soun ipoutetico, e res pòu dire que n’i’a uno mai seguro vo mai versemblablo que l’autro.

Pèr faire reviéure lou passat proche vo luenchen de Pourqueirolo, poudrian ana à la tabusto de si camin e de si draiòu. Mai es mies de faire nosto permenado en batèu, que li toupounime vènon subretout de la mar.

Ansin, quitant lou port devers lou pounènt, apercevèn la pointe Prime (la pouncho Primo), que pounchejo dins la mar. Pòu i’agué dos esplicacioun : ié dison primo, siegue qu’es la proumiero que se rescontro (de l’ajeitiéu latin : prima), siegue qu’es minço, primo. D’efèt es religado à la terro pèr un isme. Mai es belèu un mescladis di dos. I’a bèn avans la pouncho Primo, la pouncho Maubousquet, (de mau-bousquet, bousquet dangeirous), mai es forço pichoto.
Après la proumiero pouncho, la proumiero plajo que nous counvido à nous eslangouira sus sa fino sablo blanco es la plage d’Argent  (la plajo d’Argènt). N’i’a bèn quàuquis-un qu’afourtisson que i’avié aqui uno veno argentouso, mai li geoulogue alègon lou quartz blanc pèr justifica lou noum d’aquelo plajo.
Pèr la craso e la pouncho que seguisson - anse et pointe de Bon-Renaud -, es belèu un certan Renaud, prouprietàri (founsié ?) de l’endré, e que duvié subre-tout èstre bon e brave, qu’a douna soun noum (parèis tre 1764 sus l’atlas de Bellin). Apellon lou fort qu’es esta basti en 1813 : Fort de Bon Renaud (fouart de Bouan-Renaud).
Uno isclo, pèr definicioun, es encenchado d’aigo. Eici es salado, dounc se pòu pas béure. Es pèr acò que lou mendre fiéu d’aigo douço es marca sus li carto pèr assabenta li marin. L’endré mounte se pòu trouva d’aigo se dis en prouvençau eigado, que fai coumprendre la pointe de l’Aiguade (la pouncho de l’Eigado). Chasco fes que se rescontron aquéli noum : eigado, eigadous, eigage, eigadiero, etc., e tóuti lis àutri toupounime : plajo de l’Eigado, l’Eigadoun, etc., l’aigo douço es pas liuen.
Le cap Rousset (lou cap Rousset) (dóu prouv. rousset : un pau rous, fauve, jaunas, crus) dèu belèu prendre de tencho roussenco au calabrun pèr justifica aquesto apelacioun. Uno autro esplicacioun es poussiblo : lou roussèu es un pèis di dènt agudo, belèu en grand noumbre à-n-aquel endré.
La plage des Maures (la plajo dei Moure) e la calanque du Maure (la calanco dóu Moure) fan pensa is envasioun e i pihage d’aquélis escumaire barbaresc qu’an beileja durant cinq cènts an lis Isclo d’Iero. Mai pèr lis ensulàri, aquéu noum de Maure  sarié pulèu uno marrido ourtougràfi dóu mot mort (mouart en prouv. mar.). D’efèt, pèr encauso de la proussimeta dóu dangerous rocher de la Jaumegarde (roucas de la Jaumegardo), i’a agu mant un naufrage, e lou courrènt adusié en ribo de mar li cadabre di nega.
Uno istòri bèn tristo nous espèro un pau mai liuen. En 1908 lou vapour Vizzavone s’encalè contro aquéu maudi roucas e dous ome mouriguèron. En 1931 lou batèu-de-cargo Kilbane, carga de sóupre e de farino, s’encalè éu tambèn. La maje part di marin esperè li secours, mai dous d’entre éli, lou mecanician e lou mòssi se mandèron à l’aigo, e malurousamen se neguèron. Lou courrènt rejitè lou cadabre dóu mòssi sus la plajo. Lou Pourqueiroulen que nous racountè aquelo istòri èro clerjoun à l’enterramen dóu paure drole. En remembranço d’aquest drame, la calanco fuguè batejado calanque du Mort, du Maure, du Muso, segound li carto (calanco dóu Mouart).
Vesèn qu’aqui avèn uno plajo e uno calanco qu’an à pau près lou meme noum. Coume faire pèr counèisse la vertadiero esplicacioun ?

Mai de mounte vèn lou noum de Jaumegarde ? Sus lou roucas que n’en parlan, i’a un signau-de-mar que fuguè basti en 1934 sus uno simplo amiro qu’eisistavo desempièi forço tèms. Pinta de negre e blanc, pièi de rouge e negre, es après 1970 que devenguè jaune e negre. Lou noum de Jaune Gaine parèis deja sus uno carte de la Rade et des Isles d’Hières en 1775. Un siècle e mié plus tard, E. Jahandiez parlo dóu roucas Jean de Maugaigne mounte fuguè enarta lou signau-de-mar de la Jaunegarde. De-segur sian aqui davans la trasfourmacioun d’un noum tout de long di trascripcioun, Jaume Gaine estènt certanamen lou bastissèire de la proumiero amiro. (À raproucha dóu rode que ié dison Sant-Marc Jaumegarde, proche z-Ais, qu’un Jaume Garde n’en èro soun segnour en 1472, Jaume estènt lou noum prouvençau de Jacques).
Nous veici aro arriva au souterrain des Pirates (sousterren dei Pirato). Quant de tèms an mes li pirato pèr cava aquesto galarié souto-terro que religo la mar au daut dóu baus ! L’istòri vo la legèndo de Pourqueirolo atribuïsson aquéu travai i barbaresc, toujour éli, qu’atacavon sènso relàmbi li batèu de coumèrci vo li galèro pèr li rançouna, e acò èro forço lucratiéu. I’a qu’éli que duvien counèisse l’intrado de la galarié dóu coustat de la mar e si rapino facho, i’èro facile, dins la bourroulo de la batèsto, de s’escoundre is iue di malurous rauba e d’apara si piho, e meme de sousprene treitamen li que lis aurien coucha. Uno segoundo galarié, duberto dóu coustat de la terro e noun acabado, es estado retroubado. Fau pas óublida tambèn que souto lou règne d’Henri II (1547-1559) l’isclo fuguè lou recatadou de tóuti li criminau que devenguèron lèu autant dangeirous que li barbaresc.
Segur que tóuti aquéli tresor escoundu soun toujour esta coubeja pèr lis estajan de l’isclo. À l’ouro d’aro que la galarié es estado vesitado d’à founs, quàuqui boufounaire an fa crèire à dous abitant un pau bedigas qu’avien trouba de pèço d’or. Ié dounèron meme d’entre-signe precis sus l’endré de sa descuberto... Aquelo galejado aurié pouscu mau vira, quouro après tres jour de recerco emé palo, magau, e meme tratour ! la carabasso fuguè vendudo à nòsti dous creserèu que calèron pas de faire peta li tron un mes de tèms... e bessai mai !


Lou fort dóu Grand Langoustié
Après tóuti aquéli Barbaresc, Moure, Mort, anan prendre quàuqui forço à la plage du Grand Langoustier (plajo dóu Grand Langoustié), mounte i’a un pichot port qu’assoustavo de pesquié pèr li langousto. Li noum : plage du Grand Langoustier (plajo dóu Grand Langoustié), île du Petit Langoustier (isclo dóu Pichot Langoustié), pointe du Grand Langoustier (pouncho dóu Grand Langoustié)  mostron que la pesco d’aquéu cruvelu duvié èstre fruchouso. Au siècle XVIIen Richelieu ourdounè de basti li forts du Grand et du Petit Langoustier (fort dóu Grand e dóu Pichoun Langoustié.)
 
Lis abitant de l’isclo, e subretout lis emplega dóu pargue naciounau de Port-Cros, an apela la plajo dóu Grand Langoustié plage Blanche (plajo Blanco) pèr antounimìo emé la de Port Fay, devengudo plage Noire (plajo Negro) à causo di crassié (cago-ferre) descarga pèr uno fabrico de sòudo istalado en 1828, e qu’avesinavo lou mas dóu Langoustié, devengu aro uno galanto oustalarié.
Bord que sian au Port Fay, arresten-nous un moumen pèr assaja de desembrouia lou cabedèu de si diferèntis ourtougràfi. Bèn verai que ié dison, segound la carto counsultado, Porte-Fays, qu’aquelo ourtougràfi es dóu siècle tregen, le Port-Fait, l’Anse du Parfait, le Port Fay, le Port Foy, le Port Fey, e meme le Port Frais ! Coume faire pèr trouba uno óurigino coumuno plausiblo à tóutis aquéli noum ? I’a de tout biais l’idèio de porto-fais, (en francés portefaix), que se dis portafais en prouvençau maritime. Avèn descubert à la biblioutèco de Iero un doucumen que douno uno tiero de flahuto (bastimen de cargo) que navigavon en Prouvènço au siècle XVIIen. E lou noum d’uno d’aquéli flahuto èro Portefaix. Belèu fau-ti pensa qu’aquesto calanco èro l’ancrage abituau dóu bastimen, franc qu’aguèsse fa naufrage aqui. Estènt segur de rèn, lou noum de plajo Negro nous agradarié mai, au vèire di liò.
Au pounènt d’aquéli dos plajo s’avanço la pointe Sainte-Anne (pouncho Santo-Ano), que dèu soun noum à la santo patrouno de Pourqueirolo.
Leven lis iue de-vers lou mont Sarrat, que ié dison Serrat à Pourqueirolo. Uno esplico poussiblo : un serrat en prouvençau designo un cresten de mountagno.
Poudèn apercebre la pointe des Carrières (pouncho dei Carriero), d’ounte jamai res a tira de pèiro. L’esplico sarié estado trop simplo. Lou noum vèn d’uno avalancado de roucas que se ié trobo, mounte se vèi la baso pre-indo-éuroupenco  *kar-, que significo pèiro, abri de pèiro, pièi oustau, fourtaresso, vilage.
La fabrico de sòudo que n’en avèn parla, fuguè uno font de revengut pèr lis oubrié que ié travaièron pau o proun cinquanto annado de tèms. Mai aduguè malurousamen la mort di fourèst envirounanto que, trasfourmado en carboun de bos, servissien à la fabricacioun de la sòudo. En 1876 l’usino barrè si porto e d’à cha pau la vegetacioun regreiè, mai fuguè long. Es belèu d’aqui que vèn lou noum dóu mont d’Esterly (mount d’Esterly), vo l’Esterly, dóu prouvençau esterle (stérile). Tant se poudrié que fuguèsse simplamen lou noum d’un ome, coume pèr lou mont Tielo (mount Tielo) que lis ensulàri ié dison la vigie. D’efèt se ié troubon li rouino d’un abri. Tiero prounouncia tielo en prouv. maritime vòu dire en francés gradin de rocher. Mai en ges de liò se trobo d’esplicacioun à-n-aquèsti dous noum que soun relativamen recènt.

La pouncho de Bregançounet
Avèn leissa darrié nautre la pointe de Brégançonnet (pouncho de Bregançounet) (li gènt dóu païs dison des Marmottes), e la calanco que porto lou meme noum. Aquéu site rescountra tambèn dins l’isclo de Bagaud, es à restaca à Bregançoun + dim. petit Brégançon. Bregançoun es proche lou cap Benat, e es aqui que li presidènt de la Republico vènon en vacanço. Dins soun Essai sur la toponymie provençale, Carle Rostaing dis qu’aquest endré es apela (Pergantion) pèr Étienne de Byzance, geougrafe grè dóu siècle Ven, douna pèr analougìo emé li formo en perg- (Asìo Minouro). La formo ligouro sarié Bergantion < Bregantion sus uno baso br-, bar-, vo ber, etc. que revèn à-n-un soumet. Lou noum sarié mai ancian que la fourtaresso.



 La Roco traucado
E aro veici la Resquillente, (la Resquihanto), qu’es un pendis dangeirous mounte fau faire mèfi de pas se trouba lou tafanàri au sòu, au mitan dis aguïo de pin, que se resquiho forço en marchant...
Visto de mar, la Roche percée (la Roco traucado) fai devista mai que d’un trau, que dounon un aspèt picouta i baus d’aquesto pouncho.
Après la Roco traucado, i’a la calanco que ié dison Gorges du loup (Gouarjo dóu loup). Sarié-ti un pèis alabre d’uno poulido groussour qu’en trevant aquel endré aurié marca l’imaginacioun di pescadou ?
Lou cap lou mai sud de Pourqueirolo, lou cap d’Arme vo Armes segound li carto (lou cap d’Armo), tèn uno pousicioun geougrafico remarcablo. Pamens lou sèns d’aquest toupounime es escabissous e poudèn que faire jouga lou tant-digan. Arma, varianto ligouriano dóu prelatin balma, significant caverno, poudrié èstre uno esplicacioun atrivarello qu’es pas counfiermado pèr la presènci de baumo proun impourtanto à-n-aquest endré. Poudrien tambèn esplica arme pèr lou vièi prouvençau armo (amo), que farié pensa à la funèbro idèio de negadis vo d’uno grando soulitudo. Uno tresenco ipoutèsi, la mai agradivo e bessai la mai procho de la verita vendrié de la presènci de militàri qu’an óucupa aquésti liò desempièi tant d’an que poudèn plus li coumta. Si caserno agensado eisiston encaro...I’a peréu uno plaçe d’Arme (plaço d’Armo) dins lou vilage, mai lou noum es recènt.
Arriba au rocher de la Croix (roucas de la Crous), que ié disien dins lou tèms du Gabian (dóu prouv. gabian, goëland), li proumenaire an de faire mèfi se volon descèndre que lou baus es dangeirous e i’a agu mai que d’un aucidènt mourtau. Es pèr acò qu’avien mes uno crous, qu’a despareigu despièi long-tèms.


 La calanco de l’Indian
Un pau de despaïsamen nous espèro à la calanque de l’Indienne (calanco de l’Indiano), qu’es devènto de soun noum à-n-un roucas fasènt pensa, vist de mar, au proufiéu uman que pourrié èstre aquéu d’uno Indiano.
Voudrian aro, à prepaus dóu toupounime lou baou naou3 , moustra li dificulta que poudèn rescountra dins nosto tentativo d’esplicacioun di noum de rode.
Verai, aquéu baou naou es atribuï segound li carto à-n-uno coulino, que lou mot es fort ! (IGN 1971 - IGN 1979), e sus la coustiero à-n-un cap, sus d’autro ! Sus aquéli, li noum de Pain de sucre, cap Roux, Baou naou, e pointe du Gabian soun esta tambèn marca ! Adounc anan douna dos versioun : la de la « terro » e la de la « mar », coumo acò tout lou mounde sara countènt...
Baus (en francés rocher escarpé) e nau, mes pèr aut (haut), ourtougrafia en prouvençau maritime baou naou, significarié lou rocher élevé. Mai geoumourfoulougicamen es pas de bon vèire pèr lou noum à terro. Au contro, lou « baus nau » sarié uno bono esplico pèr lou Pain de Sucre, qu’es en ribo de mar e que tout lou mounde saup en de que sèmblo.
Bòu (coup de filet ; produit d’une pêche par bateau) es founeticamen proche de baus coume nòu (neuf, nouveau) l’es de nau, ço qu’esplico la memo ourtougràfi que li cartougrafe que sabon pas parla prouvençau an pouscu escriéure, vo trascriéure. Lou baou naou sarié dounc un nouvel endré pèr faire lou gàngui, trouba pèr un urous pescadou e que fuguè nouvèu i’a longtèms d’acò... Aquelo esplicacioun parèis mai plausiblo que l’autro, e nous fuguè counfiermado pèr un pescadou de l’isclo.
Un pau plus liuen la Grand-cale (Grand-calo) aculis noste batèu. Es un toupounime que poudrié se passa d’esplicacioun : d’efèt, la calo es la pèndo d’un quèi ounte se pòu carga, descarga, vo repara li batèu, e es eici uno pèndo naturalo, sènso quèi. Mai es un endré qu’es maleisa de i’arriba pèr terro. Calo significo tambèn : abri (vèire : à la calo dóu mistrau = à l’abri du mistral).

Calanco de l’Oustaou de Diou
Enfin arriban à la calanque de l’Oustaou de Diou (calanco de l’Oustau de Diéu) (vist sus uno carto : Ousteau de Dion !). Lou T.d.F5. esplico calanco : cale, anse, crique, abri formé par deux pointes de rocher ou de terre, petit port, sur le littoral de Provence. Mies ourtougrafia vuei Oustau de Diéu, aquest toupounime fai pensa à la calamo e à la sousto pourgido i marin quouro lou vènt boufo e que la mar bramo. Es lou meiour sauvadou sus la costo entre lou Bregançounet e la Galèro. Emai mai, i’a un sourgènt d’aigo douço, uno baumo pèr se recata e un abord eisa pèr ana sus terro. De que demanda de mies ?
Aquéu noum a belèu enfluencia un abitant de l’isclo, descounsoula dóu despart de sa femo infidèlo, e qu’anavo tóuti li sèr basti d’escoundoun uno capeleto dins un roucas de la calanco. (Semblarié qu’èro pulèu un rougadou...) Ai ! las, lou cor a si resoun que la Justiço mescounèis. Lou massoun d’óucasioun a degu arresta soun obro, e se pòu encaro vèire li proumiéri pèiro de ço qu’aurié pouscu èstre la capello de l’Oustaou de Diou.
Après la sousto e la calamo, nous veici dins un liò mai brusissènt : la pointe du Ronfladour (la pouncho dóu Rounfladou). Aquéu mot prouvençau counvèn bèn à-n-aquesto pouncho mounte li gròssis aigo bacellon la roco traucado emé lou brut ensourdant qu’es la marco dóu dourmaire que fai peta la narro.
Après lou rounfladou, les Salins (lei Salin). Aquéu noum douna à-n-uno calanco, à-n-uno pouncho, à-n-un mount, fai pensa à-n-uno bravo estendudo de sau. Vesèn pas pamens coume de salin aurien pouscu se rescountra sus aquésti liò roucassous, enca mai sus un mount.... Li pescadou interrouga nous an moustra sus li roucas de conco naturalo que reçaupon de clapas d’aigo. Pèr evapouracioun lou soulèu leisso de placo de sau. Se dis que lis ancian marin s’aprouvesissien aqui, mai pas soulamen éli. Li gènt tambèn ié fasien si prevèndo, meme que dóu tèms de la gabello, se ié fasien pessuga... L’interpretacioun dóu toupounime es dounc proublematico, e res a douna pèr l’ouro uno esplicacioun cresablo.
La pointe du Sarranier , le petit Sarranier (la pouncho dóu Sarranié, lou pichoun Sarranié) que sièr de buto à la Marino naciounalo, le gros Sarranier (lou gros Sarranié), fan perpensa au sarran (prouv. mar.), pèis di coustiero roucassouso. De-segur aquelo esplicacioun nous counvendrié, mai avèn remarca que li cartougrafe, toujour éli, soun pas d’acord sus lou biais d’escriéure aquest toupounime. D’efèt avèn trouba sèt grafìo diferènto. Semblarié que la mai anciano (1764) siegue : Les Sereines. Lou noum poudrié veni sié di sereno, mamifèr marin, que sa presènci es estado prouvado à l’entour dis isclo (se veguè la darriero vers 1900), sié de la remenbranço de la mitoulougìo gregalo que fasié di sereno d’èstre maufasènt de la mar enlabrenant pèr si cant armounious li navigaire, qu’aguènt perdu lou sèn, poudien plus serva si batèu e fasien naufrage.
Entre-mitan de la pouncho dóu sarranié e la pointe des Gabians, (pouncho dei Gabian, goëlands en francés), s’aubouro lou Gros mur du sud (lou Gros mur dóu sud), que si baus soun uno vertadiero rancaredo entre la terro e la mar. Ourtougrafia i’a gaire de tèms gros mourre (en francés), poudrian raproucha aquéu toupounime dóu prouvençau mourre (rocher en forme de mufle, mamelon de montagne, éminence arrondie). Se pòu pensa qu’un cartougrafe de la marrido tèsto a trasfourma mur en mourre. Pèr couëncidènci li dous noum s’endevènon emé la toupougrafìo.
Avans que d’arriba au bèu bout nord de l’isclo, devèn passa tres pouncho : aquelo de la Galère (la Galero) (la plajo procho, bèn à la sousto dóu mistrau duvié n’en reçaupre), e aquelo dóu Galéasson (Galeassoun) (galéasson dèu veni dóu francés galéasse) que gardon de tout segur lou souveni de naufrage d’aquéli batèu fort noumbrous dins aquéli rode. D’efèt emé Escampobarriéu, lou ribeirés de Pourqueirolo èro un acipadou d’infèr pèr li galèro roumano subre-cargado d’anforo e forço se ié soun prefoundado.Enfin, la dóu Gros baou, mounte se retrobon li mot prouvençau gros e baus.

 Lou cap dei Medo
Bourdejant lou Gros mur du nord.(Gros mur dóu nord) que soun etimoulougìo es la memo qu’aquelo dóu Gros mur du sud (Gros mur dóu sud), vèici davans nautre l’estremita nord : es lou cap des Mèdes (cap dei Medo). Prounouncia à rode mudo, aquéu noum pòu veni dóu latin meta : estremita, terme, fin, bout. Dins aquéu cas es lou cap, lou baus, qu’a douna lou noum i roucas que ié dison tambèn li dous fraire (les deux frères). D’autour prepauson peréu : roucas en façoun de bouino (toujour dóu latin meta) qu’à soun entour se viravo dins lis areno. Aqui soun li dous roucas qu’an douna soun noum au cap. Es tambèn un terme de marino, muda, valènt-à-dire chanja li velo à-n-anteno dins un paraviramen. Pòu veni tambèn de l’ajeitiéu prouvençau mut, feminin mudo (à la mudo = silenciousamen). Au dire de quàuqui pescadou, la mar es sènso ressaco e mudo entre li dous roucas fraire davans lou cap, meme quand lou tèms es marrit.
Leissan aro li baus (barro) dangeirous e li calanco acuiènto pèr la darriero partido de nosto permenado coustiero.
Virant au sud-èst, passan proche l’endré mounte jais la carcasso dóu Iéna, navire encuirassa qu’espetè dins l’arsena de Touloun en 1907, e que faguè mai de cènt vitimo. Fuguè remarina e remouca à Pourqueirolo mounte sa coco (carcasso) serviguè pèr d’esperiènci de tir. Plus tard la Marino naciounalo prenguè pèr buto, pèr sis assai de tir en mar, lou baus pounentés dóu Cap dei Medo, ço que pòu esplica que la roco siegue talamen traucado.
Plus liuen, la Chaussée (la Caussado), qu’es pas marcado desempièi long-tèms sus li carto, a de-segur trouba soun noum dins la counfiguracioun di roucas que s’estajon subre mar.
La calanque de la Treille (calanco de la Triho) sugeris lou divin neitar qu’amavo tant Bàcus. Mai dequé farié uno triho sus uno plajo ? L’oustau de la triho (aro arrouïna) es situa un pau mai sud que la calanco e es aro couneigu souto lou noum de Persine, en souveni de soun gardaire mort desempièi long-tèms. Metié belèu en mostro un autin, ournamen proun significatiéu pèr douna soun noum à l’oustau, pièi à la calanco.
La plage de Notre-Dame (plajo de Nouastro-Damo), la mai grando de l’isclo, partejo soun noum em’uno plano e uno bastido. Aquest noum de Nouastro-Damo, que se retroubo tambèn à Port-Cros, es lou temouin dóu passat mounasti dis Isclo d’Or, qu’an couneigu d’ouro la presènci de noumbrous anacoureto. Li mounge de l’abadié de Lerin, foundado en 375 pèr Sant Ounourat, venguèron devers lou siècle Ven establi uno sucursalo à Pourqueirolo, sucursalo que fuguè mant-un cop arrouinado pèr lis arpian vengu d’en pertout.
Em’un pau de chanço e de bons iue, tant se poudrié vèire à la pointe du Pin (pouncho dóu Pin) un counifèr remarcable pèr soun autour e sa groussour. Mai fau cerca long-tèms que si pichot fraire an trachi e rejoun l’einat... desempièi que nòstis ancian l’avien remarca. E meme que belèu à l’ouro d’aro, es mort ! Mai lou noum rèsto.
Quàuqui brasso de mai e sian en visto de la pointe de l’Alycastre vo Alicastre (pouncho de l’Alicastro), mounte s’escound lou fort dóu meme noum. I’a dos esplicacioun pèr Alicastro. Uno nous radus au tèms di pirato barbaresc : un de si chèfe, que ié disien Ali, aurié fa basti un castelar devengu Ali castrum : lou castèu d’Ali. Mai castelar es un bèn grand mot pèr quaucarèn que duvié èstre qu’un campamen (castra en latin).
L’autro esplicacioun vèn d’uno legèndo loucalo metènt en sceno un prous chivalié vincèire d’un moustre fabulous que restavo en ribo de mar, dins li roucas i pèd dóu vièi fort, e que jitavo l’espavènt demié la poupulacioun. La Lycastre, cousino germano de la Tarasco de Tarascoun, dóu Dragoun de Draguignan, vo dóu Moustre de Rode, toucado à mort pèr soun valènt aversàri, ié demandè, avans de se prefounda dins lis aigo, qu’aquest liò pourtèsse desenant soun noum en souveni d’aquest fa d’armo. Ansin fuguè fa.
La pointe du Lequin (pouncho dóu Lequin), mounte i’a tambèn un fort, basti en 1794, ourtougrafia segound li siècle e l’umour di coupisto : Quin, de Quin, Léquin, Le Quin e Lequin, pòu faire pensa à Segne Bourlequin, coumandant d’uno pichoto fourtaresso sènso « ges de canoun nimai de tiro » qu’avié fa vesita l’isclo de Pourqueirolo lou 15 de febrié de 1633 à-n-Enri de Seguiran, chèfe e subre-intendènt generau de la navigacioun e dóu coumerce, entre àutri titre. Vo belèu s’agis-ti d’un navire que ié disien Le Quin encala vo naufraja à-n-aquest endré ? Vo encaro duvèn aquéu noum à Carle Quint, rèi d’Espagno e de Sicilo, emperaire germani, vengu en Prouvènço, e en particulié dins lis isclo, à la tèsto de sis armado dins l’espèr de l’envahi, e acò fa, lis isclo fuguèron batejado Isclo d’Austrìo ! Pàuri de nautre.... Mai urousamen qu’acò durè gaire !
Entre la plage du Lequin (plajo dóu Lequin) e la plage de la Courtade (plajo de la Courtado) s’avanço la pichoto pointe de la Tufière, (e noun de la trufière) (pouncho de la Tufiero), que soun etimoulougìo es eisado à devina : se ié trobo de tuve.
Poudèn aro mira l’uno di plus poulìdi plajo de l’isclo e la mai procho dóu vilage, la plage de la Courtade (plajo de la Courtado), que dèu de tout segur soun noum au vièi prouvençau courtado (ferme, métairie en francés). S’es trouba en mar, davans la plajo, de gerlo d’óurigino incertano (roumano vo aràbi), un vas lagrematòri, d’oussamen e d’urno estremant d’anciàni mounedo roumano e gregalo. Un tenemen eisisto toujour dins la plano que ié dison tambèn Courtado, e es aqui que se fai lou famous vin de Pourqueirolo.
Arriban à la fin de nosto pichoto crousiero en visto de la pointe Béarlieu (pouncho Bearlieu), apelado dins lou tèms : pointe du Lion (pouncho dóu Lioun). Perdequé béarlieu, e perdequé lioun ? Lioun en souveni d’un ome forço valurous, e béarlieu mes pèr beaulieu, qu’a uno esplico eisado, vo encaro dóu noum d’un estajant de l’isclo ? Un poun d’interrougacioun de mai...

Uno conco
Coume avèn pouscu lou coustata tout de long d’aquelo permenado, li toupounime qu’avèn rescountra parlon subretout de la mar. Mai i’a tambèn de noum sus terro. Avans de n’en dire quàuquis-un, poudèn vèire à l’asard de nòsti pas long di draio, d’estounànti conco tapado d’un cubert de ramo. N’i’a forço dins l’isclo e soun utilisacioun es pacifico. Soun d’efèt d’abéuradou que li gardo remplisson d’aigo fin que lou bestiàri vèngue béure quouro l’estiéu agouto li riéu. Après aquesto precisioun qu’a rèn de vèire emé la toupounimìo, mai qu’es bèn agradivo, nous rèsto à vèire li noum terrassen que soun mens noumbrous mai de bon saché.
Pèr eisèmple, la Jonquière (la Jounquiero). Aqui lou noum parlo soulet : es un liò cubèrt de jounc.

Lou fort Santo-Agato
Lou fort de la Repentance (fort de la Repentanço) mounte an fa resta Francés Vidocq, mort en 1871 enterin que lou fort fuguè basti à parti de 1881 ! Proubable soun noum vèn de soun utilisacioun coume penitencié pèr li militàri, paralelamen à sa founcioun proumiero de defensour ; la tour Sainte-Agathe (la tourre Santo-Agato), la mai anciano de l’isclo estènt qu’eisistavo à soun emplaçamen en 1304, un óubrage de defènso. Ié disien dins lou tèms castèu de Pourqueirolo vo encaro vièi castèu. Es au siècle passa que prenguè lou noum que couneissèn vuei.
Uno flour de camin, au miejour dóu fort de l’Alicastro, a pèr noum  carrefour du Masque de fer (caire-fourc dóu Masco de ferre). La tradicioun loucalo, toujour elo, nous apren que l’ome misterious que ié disien lou Masco de ferro, restè uno passado dins lou fort, lou navire que lou traspourtavo dóu castèu d’I enjusqu’à l’isclo Santo-Margarido fuguènt esta óublija de relacha quauque tèms à Pourqueirolo. Malurousamen pèr la legèndo, lou Masco de ferre, qu’a toujour segui soun carcerié Sant-Mars dins si desplaçamen, a jamai resta au castèu d’I e soun itineràri fuguè diferènt. Proumié, fuguè escroua à Pigneròu, en Itàli, pièi dins l’isclo Santo-Margarido e enfin, Sant-Mars fuguènt esta nouma gouvernour de la Bastiho, lou seguiguè dins aquesto prisoun mounte mouriguè en 1703.
Exit la bello esplicacioun. Mai li legèire de Moussu de Voltaire, que dins Le siècle de Louis XIV pareigu en 1751 espandiguè aquelo misteriouso istòri de presounié masca, represso e embelido tout-de-long dis edicioun seguènto, soun de-segur pas en foro d’aquelo apelacioun. Aleissandro Dumas es éu tambèn un di proupagaire de l’istòri emé soun Vicomte de Bragelonne. E aro se vesito au castèu d’I la gabiolo dóu Masco de ferre, e la d’Edmound Dantès qu’a jamai eisista que dins l’imaginacioun revouiranto de Dumas !
Nosto permenado es quàsi acabado. Tóuti li noum soun pas esta marca e esplica dins aquest estùdi, que n’i’a que parlon soulet, tau le bois du Rossignol (lou bouas dóu Roussignòu), la calanque des Marmottes (la calanco dei Marmoto), les Charrettes (lei Carreto),...  vo que soun d’antroupounime : le bois de Robert et la montagne de Robert (lou bouas de Roubert e la mountagno de Roubert)), le bois de Louvier (lou bouas de Louvié),... vo encaro de noum de culturo : les Pamplemousses (lei Pamplomousso), la Vigne (la Vigno), etc.
Avèn forço parla de pirato, de mouresc, d’ataco, de moustre, que l’istòri de l’isclo fuguè pas toujour un chale. Tambèn perdequé pas fini pèr lou noum qu’es belèu lou mai urous d’aquéli qu’avèn vist : lou moulin du Bonheur (moulin dóu Bouanur). Apela dins lou tèms vieux moulin ruiné, es li militàri en garnisoun que dounèron lou noum à-n-aqueste moulin d’auro, qu’es aqui, se dis, que dounavon si rendès-vous qu’èron jamai de rescontre d’afaire...
La vido countùnio...  Li mestié e lis ome soun en sempiterne mudamen. De nouvèu noum se formon que soun emplega vuei e noun lou saran deman. Belèu qu’un jour nòsti felen assajaran de lis esplica. Adounc pèr lis ajuda faire soun poussible pres-fa, perdequé pas escriéure lou libre secrèt de nòsti souveni que saupran descurbi plus tard...


- Dins lis auro e dins li dardai
Iéu ai grandi, siéu Pourqueirolo
Dis la quatrenco, ai lou cor gai,
Moun sen es uno deneirolo,
E, virant mis iue vers li colo
Dóu countinènt mande mi bais
À la galanto vilo d’Iero
Que s’escound faroto e gourriero
Dins si flour, liuen de la coustiero,
Car moun amour es beisarèu.

Ansin quouro vèn l’aubo e s’enrouito lou cèu,
En vous destressounant jitas voste rampèu,
Isclo d’or ! Isclo d’or ! o fiho dóu soulèu !
 
Valèri Bernard
Odo is Isclo d’or
Au flame pouèto Glàudi Balyne.




   

                            Rousselino Martano



*+*+*

BIBLIOGRAPHIE SOMMAIRE

BRESSON A.: Curé de Porquerolles : Porquerolles et les Iles d'Or. Imprimerie J. Combier, Mâcon, 1935.
JAHANDIEZ E : Les Îles d'HYÈRES, Ed. Rébufa et Rouard, Toulon, 1929.
ROSTAING C. : Essai sur la toponymie de Provence, Ed. D'Artrey, Paris, 1950.
ROUX P. : Étude sur les noms de lieux du terroir d'Hyères, Thèse de 3ème cycle, Faculté d'Aix-en-Provence, Pensée Univers, 1967.
TAILLIEZ J. : Éléments de toponymie nautique provençale - Noms de lieux du bassin des îles d'Hyères, de la presqu'île de Giens au Cap Camarat, Article des Annales Hydrographiques, 1980.
La carto de Pourqueirolo e lis ilustracioun soun de la man de Gilbert Martano.


COMPARAISON DES TOPONYMES
ENTRE DIFFÉRENTES CARTES DE PORQUEROLLES

Carte générale de la France dite de Cassini - feuille 155 Toulon - 1/86 400 - 1750, 1815.
Première carte de la France exécutée à partir d’une triangulation globale.
Jean, Dominique Cassini (1625-1712), astronome, fut directeur de l’Observatoire de Paris.
Le fils, Jacques Cassini (1677-1756), astronome, fit des recherches sur la figure de la terre.
Le fils, César, François Cassini (1714-1784), astronome, géodésien, fut directeur de l’Observatoire de Paris; c’est lui qui entreprit en 1750, la Grande carte de France en 180 feuilles.
Le fils, Jean, Dominique, Comte de Cassini (1748-1845), fut directeur de l’Observatoire de Paris ; il termine la Grande carte de France en 1818 ; il participa également à la division de la France en départements.
Le fils, Alexandre, Henri, Gabriel, Vicomte de Cassini (1784-1832), magistrat et pair de France, abandonna l’astronomie au profit de la botanique.
Atlas de Bellin - 1764.
Service géographique de l’armée, carte générale de la France, en 267 feuilles, dite “Carte d’Etat Major”, 1/80 000 - 1818, 1881 ; feuille 248.
Carte marine - Monnier - 1/50 000 - 1843.
Carte de Porquerolles - Naegelin - 1/15 000 - 1849.
Carte routière et administrative du Var - Chabert - 1865.
Monographie des Iles d’or :“ Les Iles de Hyères”, Emile Jahandiez - 1929.
Institut géographique national : Ile de Porquerolles - 1/20 000-1971, rédigée pour le parc national de Port Cros d’après une de leur carte au 1/15 000.
Institut géographique national (IGN) - Hyères 5-6, Ile de Porquerolles - 1/25 000 - 1973.
Service hydrographique et océanographique de la marine (SHOM) - carte 5151 - (1954 à 1974.) - 1/25 000 - 1975.
Carte phytosociologique de l’île de Porquerolles - André Lavagne - IGN - 1/5 000 (1972, 1973) - 1979.
Carte personnelle de MM. Titin et Alexandre Pesce (pêcheurs) - 1983.
Sortie à la mer du 17/2/83 - Renseignements du personnel du Parc national et des habitants de l’île.
Parc national de Port-Cros - 1986






.

mardi 22 janvier 2013

J.E. Castelnau : LA POUËSIA

.
Le grand poète sétois du milieux du XIXème, J.E Castelnau; nous propose son ode à la poésie, au félibrige triomphant, de ces années splendeurs littéraires & économiques !!! Nous l'avons publié souvent, nous ne manquerons de lui redonner la parole ... dans un futur prôche !!
 SG.                         




*+*+*




LA POUËSIA



Daut! que brounzigue la jambougna
De Prouvença, de Lengadoc,
De Paris, de la Catalougna,
De Roumania, dau Medoc!...
Lou vin es linde;
Pourten un brinde
Au Capouliè
qu'es festat mai que mai !
Au Felibrige
Franc de nescige,
Que sap causi ou poulit mes de Mai
Pèr tène la granda sesiha
Qu'Ièra oufris à la Court d'amour,
D'ounte s'esvarta la brumour
Davans la Pouësia !...
 
Pèr saludà la Santa-Estella,
De tous palmiès au pege fort,
Voués raucousa e voués clarinella
Escalaran jusqu'au fruch d'or


Que pendouleja
E mirgaieja,
Quand l'auba ris au leva dau sourel.
Bella Prouvènça,
Qu'un pople encensa,
Dau paradis seras sèmpre lou grel;
Atabé tout ce que bresiha,
Lou roussignoòu, lou troubadour,
Vèspre, mati, te fan mamour,
Car siès la Pouësia...

Dins toun meravihous bouscage
Se vei l'ouliva e lou rasin,
Se vei encara à toun ribage
Las penadas dau Sarrasin;
Cana sucrada,
Grana pebrada,
Irange d'or e limoun vermeïal,
Fraga e viôuleta
D'un pan de coueta,
Tout espelis de-long toun prat reial ;
Tout ce qu'es bèutat, armounia,
S'espandis de nioch e de jour,
De ta plana au trelus, toujour,
Sus-tout la Pouësia!!

Plena de voia,
Fresca, galoia,
Au ramelet que déu l'envertouia !...
Pioi-qu'es ta fèsta,
Zôu ! tèn-te presta
Pèr lou que déu lou mihou bresihà...
E tus, Musa, embé fernesìa,
Au soun dau fifre e dau tambour,
Mescla ta voues e ta rumour !...
Viva la Pouësia !!

Ièra, ioi vesèn la cigala 
Detràs l'auboi, lou tambourin,
Que vèn reviscoulà soun ala
E nous viôulounâ soun refrin;
Gènta vesprada,
Enamourada,
Se jout tous rais ou dins un recantou,
Musa poulida,
Pèr ma culida,
Veniè clausi ma bouca d'un poutou,
Couma un magnan aut la ramiha,
Alor me poudrièi candelà
Au fiéu sedous, e m'envoulà
Embé la Pouësia ! ! !




25 de Mai de 1885


.

dimanche 20 janvier 2013

Pau Amargier : Lou pintre Granet

.
 
Porttrait par Ingres
 
 
*+*+*
 
 
Lou pintre Granet



La pousterita meteguè talamen Cézanne dins la lus que s’óublido un pau un autre grand pintre sestian : Francés marius Granet (1775-1849).

Escoulan, proumié, de Constantin, dins sa vilo natalo, pièi, de David, à Paris, venguè resta à Roumo en 1802, emé soun ami Aguste de Forbin. N’en partiguè que vinto-dous an plus tard en 1824. A la Villa Medicis s’amiguè d’Ingres que faguè soun retra e éu parié. En seguido, s’apassiounè pas de la Roumo antico mai de la Roumo pountificalo di siècle XVII e XVIII. Vai ansin que venguè especialisto di glèiso, clastro e catacoumbo. Se n’en trufavo bèu proumié emé si coulègo e s’èro bateja éu-meme dóu titre de "curé de Saint Jean de la Pinette".

Ço que nous pòu sousprene es que soun art s’embeliguè subre-tout quouro tournè en Franço e que, souna à Paris pèr l’ami Forbin devengu membre dóu gouvèr, se capitè counservatour dóu castèu de Versaio.
Vèn d’aqui la bello couleicioun de 200 dessin e aquarello d’éu que recato lou Louvre. Un tresor, qu’es bèn dóumage de lou leissa dins l’oumbro d’un Hortus Conclusus, coume se fai à l’ouro d’aro. Un cop istala à Versaio, restavo proche la pèço d’aigo di Souisse, e causiguè de se faire païsagisto ; ço que restè fin qu’à sa mort.

A Paris venguè assista Vivant-Denon dins un travai de messo en plaço dóu nouvèu museon dóu Louvre ; pièi proun vièi, tournè au païs retrouba li païsage bucouli de cade jour que sa paleto nous li rendeguè emé tant de frescour pouëtico e delicado.
 
Dins tout, la diferènci entre Cézanne e Granet tèn dins la coumparesoun de si dos massimo. L’un, lou mèstre sestian, decessavo pas de remóuteja "La vie n'est pas une existence", quouro François Marius Granet, éu, calavo pas de dire en tóuti : " Rien n'est plus beau que de vivre"




Pau Amargier



.

vendredi 18 janvier 2013

Peireto Berengier : Jules Molère, un félibre en Albret

.
Jules Molère, 
un félibre en Albret




L’Albret couneissèn. Jùli Molère, soun renoum s’espandiguè pas tant en foro de soun relarg. Es soulamen en 2004 que soun noum tournè à l’ounour dóu mounde mai m’arribè à Marsiho qu’à Nouvè de 2011 quouro un ami que passavo d’eila pensè à iéu…


L’autour

La modo di vuejo-granié avié pancaro espeli e vai ansin que sa rèire-feleno, Celino Piot, pousquè retrouba dins lis afaire de famiho, tóuti si caièr. En estènt istouriano de fourmacioun, n’en sachè tira tout ço que fasié la vido de Lavardac dóu tèms de la Belle époque !

Quau ?

Jùli Molère (1850-1927) èro un pouèto gascoun proun presa de soun tèms e guierdouna dins mant un Jo flourau. Avié fa la guerro contro la Prusso e n’èro tourna patrioto fervourous e republican. Si pouèmo, li disié dins lis acamp e li taulejado d’assouciacioun diverso. Souvènt pouèmo de circoustànci, fauguè lou sabé de Celino Piot pèr tafura dins lis archiéu e li vièi journau e, ansin, nous ajuda saupre quau èro quau e que fasié cadun.


Dequé ?

Proumié, un bèl estùdi sus la vido de soun rèire-grand emé sa jouinesso, l’armado e la guerro, la famiho e li soucit e enfin, lou pouèto.

Seguis pièi, un long estùdi de l’obro : la presentacioun, li font, li guierdoun, un estùdi estilisti e lenguisti. Li tèmo soun de-segur la naturo e la douçour de la vido en Gascougno mai peréu lou patrioutisme (pas toujour pouliticamen courrèit à la modo de vuei…) e lis evenimen (eleicioun, fèsto, taulejado di poumpié, evenimen espourtiéu o musicau, etc.)

Lou gros de l’oubrage es la publicacioun di 64 pouèmo emé coumentàri e esplicacioun. Aqui devèn cita l’autour que sèmblo s’escusa : « Malgré l’avis d’André Bianchi  […] j’ai laissé les poèmes dans le parler gascon de l’auteur, qui, bien qu’imparfait, possède un charme indéniable. […] J’ai été finalement fidèle au gascon de Molère, car c’est dans cete langue qu’il écrivait et qu’il a été plusieurs fois couronné lors de Jeux floraux. » E vaqui justamen ço que fai la valour d’aquesto publicacioun. Se devino un testimòni lenguisti de coume escrivié un autour d’aquéu tèms e un testimòni que nous ajudo saupre coume parlavon en Albret à la Belle époque !

Enfin, un vintenau d’anèisso : doucumen istouri, letro de Frederi Mistral e courrespoundènci diverso, crounico de Jùli Molère, etc.

Dins tout, un oubrage de mai de 600 pajo que nous rènd un autour descouneigu que sa valour pouëtico es belèu pas de proumiero bourro mai que si testimòni fan grando pèr la lengo e la couneissènço de l’istòri e de la vido vidanto de soun tèms quand Lavardac se capitavo la capitalo de l’Albret  pèr li tap !

Peireto Berengier

Jules Molère, un félibre en Albret, 604 pajo, noumbróusis ilustracioun (souvènt inedicho), is Editions Albret.



.



mercredi 16 janvier 2013

Uchaud : SOUVENI DIS AIGO D’ UCHAUD - Souvéni dis aiga d’Uchao - Chapitre cinq



Pous d'Uchaud, aro !!!


SOUVENI  DIS  AIGO  D’ UCHAUD
(« Souvéni dis aiga d’Uchaou »)

N.B. Comme nous l’avons déjà signalé, ce texte est publié par MARSYAS2 d’après une adaptation graphique mistralienne dont le copyright appartient à son auteur (Yves Gourgaud) : toute personne désireuse de le reproduire devra en demander l’autorisation à MARSYAS2. Cette autorisation sera automatiquement accordée dès lors que le texte sera reproduit fidèlement, c’est-à-dire sans en modifier la graphie. Par contre, sans l’accord de l’auteur, aucune réécriture en occitan, ou en graphie dite "classique" en usage à l'I.E.O. ne pourra être entreprise à partir de ce texte en graphie mistralienne.

Ive Gourgaud
janvier 2013 - Alès 


*+*+*



Chapitre cinq

Les jours puis les mois passent alors que les travaux sont interrompus – Le narrateur pense que ce n’est que juste prudence – On installe une petite pompe de fortune – L’eau qui en sort est d’une qualité exceptionnelle – Les querelles verbales se poursuivent, dans la rue comme chez le coiffeur Salomon – Malgré son caractère bonhomme, le narrateur pense qu’il serait temps de reprendre les travaux.



Tant i a, se passè de jour, mai de mesado ;
E i avié que disien : « Sera de badinado,
Lou pous aro’s fini, i a d’aigo à voulounta :
Coumo diable doun(c) vai que se soun ar(r)esta ? »
Oh la ! reflecioun(e), fau pa(s) parti d’ausido :
Acò’s un traval, savès, (qu’es) fa per la vido.
Avan(t) de coumença, fau saupre ente fini,
Calcula soun ter(r)en per pa(s) i reveni.
Lou puple, sen ansin, parlan à nosto guiso
E chanjarian d’avis ben mai que de camiso !
E, per acò d’aqui, fau suvi lou cour(r)en(t),
Prene ce que l’om po(t) e pièi lou resto ven…

Din(s) tout acò, au pous, manchèroun’no poumpeto
En atenden(t), pu(s) tard, d’agudre li fonneto ;
Vesias li minagié, endé si car(r)etoun,
Car(r)eja’n tems en tems d’aigo per si besoun ;
E foço fenno, aussi, i anàvoun en(d) si dourqueto.
Èro bono, parei(s), e talamen(t) fresqueto
Qu’uno dau quartié d’au(t) venguè per la tasta.
Diguè : « Serié daumage de n’ana sulfata :
Uno aigo coumo acò, semblo de limounado !
I fonneto souven(t) me virés amourado ! »

Tenès, la que vous parle, n’en fasié proun de trin,
Disié qu’au quartié d’au(t) ié foudrié un bassin.

Cascaiavo d’içò, un matin, sus la plaço ;
N’i aguè uno que la meteguè lèu en plaço.
Viguère lou moumen que i avié de resoun,
Me pensère : « Se van poutira lou chignoun ! »
Pièi se i entremelè aussi li jardinieiro.
«  Cavalo ! ié faguèroun, la voudriès din(s) l’ieiro ! »
Lou coumissàri, ‘lor, se metegu’au mitan
En ié disen(t) : « La pès, e pa(s) tan(t) de cancan ! »
D’aiçò, d’aqui, n’i avié toujour qu’èroun caqueto,
À la fin, devenié piro qu’uno sourneto !

Un souer ende rintran(t)’co de noste barbié
Per me faire rasa, te n’i avié un bourbié !
N’i avié un au poutèu, pensavo pas à rire,
(Jujas sa pousicioun), soufrissié lou martire !
Quand n’entendié parla d’aquelo poumpo à ven(t),
Soun dar(r)iès dau foutul s’aussavo’n tems en tem(s).
Salomon i disié : « Boulegués pas, vous pregue :
Piei dirés que se pren à ieu s’un pau vous breque ! »
E, quan(d) l’aguè fini, s’aubourè coumo’n fol
San(s) pensa de quita la servieto dou col ;
S’acousso sus Noé en disen(t) : « Bedigas,
Es tus que vos parla ? Sieis pa(s) qu’un tarnagas ! »
Noé alor i fai : « Resouno’n pauque(t) miel :
Se sièi un tarnagas, tus sieis un estournel ! »
Ah, dequ’aguè pas di ! Nostre ome coum(o) un diable
Se tiravo li peu que n’èro’spouvantable.
Coumo savès que Flau es un ome de pès,
I diguè : « Moun ami, es ansin que voulès ?
Fòu pas ana cerca miejour à catorze ouro :
Que vougués oi ou non, beurés à la toutouro,
Car se savias dequ’es l’aigo dinc un païs,
Vous calmarias e lèu serias de nostre avis. »
- « Ieu, me calma ? Jamai ! faguè’n gagnan(t) la porto,
Tant qu’entendrai li gent parla d’aquelo sorto ! »

Après, se n’en riguèn ! Coumo se fasié tar(d),
M’enanère coucha, de pòu d’estre en retar(d).
En atenden(t), toujour, zou ! lou tem(s) caminavo,
E vous demande’n pau, tamben l’om s’ennuiavo
De veire treneja acò d’aqui ansin,
Mai serié pa(s) trop leu qu’au meteguèssou’n trin…



NOTES : 

« d’ausido » = vite, rapidement, tout de suite. Adverbe bien connu en Cévennes.
« i avié de resoun » = il y avait une dispute
« se pren à ieu » = c’est de ma faute








.