vendredi 28 septembre 2012

F. MISTRAL : LI CARRETIE - 1901 (Lou Jacoumar)

.
Caretto Ramado
Maiano - 2011


LI CARRETIE 



Vous n'en rapelas pas, vous-àutri que sias jouine, de i'a quaranto o cinquanto an, avans que i'aguèsse li camin de ferre! Ero lou tèms di carretié, di roulié, di carrioulaire, que tenien li gràndi routo e que li cresien siéuno, e fasien peta soun fouit, de Marsiho à Paris, e de Paris à Lilo en Flandre.
Ah! falié vèire acò, vers lou pont de Bon Pas, o à la Visto de Marsiho, sus aquéu grand camin de 24 pas de large, li falié vèire, aquéli tiero de carreto cargado, de carriolo tendado, de brancan bèn biha, que se toucavon tóuti, aquéli rengueirado d'atalage superbe, equipage de tres, de quatre, de sièis bèsti, que davalavon sus Marsiho o que mountavon sus Paris, carrejant lou blad, lou vin, li saco de civado, li balot de merlusso, li barrielo d'anchoio o li bard de saboun, balin-balòu, patin-patòu, e à la gàrdi de Diéu, coume disien alor li letro de carré.
Em'acò, quand travessavon un vilage, de vermenié d'enfant se pendoulavon à l'esparro e se fasien tirassa à la co de la carreto, enterin que lis autre cridavon: Darrié, darrié, carretié!

II

De liuen en liuen, long de la routo, i'avié pèr la dinado, pèr la soupado e la couchado, uno aubergo celèbro, emé sa bello oustesso à caro riserello, emé sa grand cousino e sa grand chaminèio, ounte l'àsti viravo de porc tóuti entié, emé soun pourtau à brand, emé sis establarié vasto coume de glèiso, ounte s'esperloungavon dos renguiero de grùpi, e mounte à la muraio l'image acoulouri de sant Aloi èro empega. Aquéli cabaret s'apelavon la Graio. Sant Martin, lou Lioun d'Or, lou Chivau Blanc, la Miolo Negro, lou Capèu Rouge, la Bello Oustesso, lou Grand Lougis, que sabe iéu? E se parlavo d'éli à cènt lègo à l'entour.
De liuen en liuen, long de la routo, i'avié de bourralié qu'avien pèr mostro un coulas nòu, de roudié qu'au besoun rebihavon li rodo, de manescau bouchard que pèr ensigne avie un terre de chivau, de pichot boutiguié que, darrié soun vitrage, penjavon de paquet de chasso pèr lou fouit emé de capèu de pipo, e de pichòti begudo qu'avien davans sa porto un trihas tout blanc de pòusso, ounte li carretié venien béure pèr un sòu sa gouto d'aigo ardènt.

E balin e balant, au trantran de si càrri, en saludant dóu fouit tout aquéu mounde couneigu, li famous carretié marchavon arrougant, uno man au courdèu e de l'autro lou fouit, emé la blodo bluio, li braio de velout, lou bounet de coulour, la limousino au vènt, li garamacho i cambo, quouro cridant: I, quouro cridant: Dia! quouro cridant! Ruou! E quand la routo èro lusènto, e que lou viage anavo bèn, e que li rodo bacelavon, cantant au pas di bèsti e au balans di cascavèu la cansoun di roulié:

Un roulié qu'es bèn mounta,
Fau qu'ague de rodo
De sièis pouce à la Mabrou,
Acò's à la modo
Em'un eissiéu de dès pan,
Em'un pichot bidet blanc,
Pèr lou gouvernage
De soun equipage.


III


Voulès pas que cantèsson? Lou carré se pagavo bèn: d'Arle à Lioun, sèt franc pèr quintau... e franc d'auvàri; un carretié 'm'un couble poudié gagna sèns peno soun louvidor pèr jour! Tambèn, se fignoulavo sus li routo de Franço! car èron glourious nòsti roulié! Oh! li bèu chivalas! Quénti miòu! Li gaiàrdi bèsti! 
Li limounié, li cavihié, li courdié, li davans, tout acò èro garni, arnesca que fasié gau: li mourrau avien de franjo; li cabestre avien d'esquerlo, li bridèu avien de flo de tóuti li coulour; li coulas enarquihavon si capoucho pounchudo; lis estello di coulas, coume de gràndi bano, soustenien lou courdèu dins d'anello de vèire, d'anello de vèire blu, li ravas móutounavon sus l'esquino di bèsti; li cuberto broudado avien de coucho-mousco; li sufro, li ventriero, li couiero, lis arnesc, tout acò èro trepoun, alisca de man de mèstre... Voulès pas que cantèsson?
En arribant à Lioun,
Nous cercon rancuro.
E nous fan passa dessus
De la basso-culo:
Acò n’es d'aquéli gènt
Que demandon que d'argènt
Pèr fai de dentello
A si damisello.



IV


De Marsiho à Lioun, li carretié marchavon à la gaucho de si bèsti, o, pèr parla coume éli, à dia e de la man, pèr ço que d'aquéu tèms, se tenié lou courdèu dóu coustat gauche di chivau; noumavon foro man l'autre coustat de l'atalage.
Mai l'usanço de Prouvènço passavo pas Lioun. A Lioun, lou climat, lou parla, tout chanjavo: falié dounc chanja de man e teni lou courdèu à la drecho di bèsti. Pièi la plueio venié, la pluiasso de-longo, emé sa fango e si roudan, ounte falié encamba, se noun voulias vous perdre. Pièi li basso-culaire que cercavon garrouio en parlant franchimand... Alor n’en vos de mau, de tron, de sacrebiéu! Juravon, renegavon... coume de carretié... — I, mouret! i, roubin! i, carcan! àrri, vièio rouchello! Oh! moustre de bregand, la carreto es encalado!
Mai li ranfort venien, emé li ranfourtié: se doublavo l'atalage, se doublavo, se triplavo; e, l'espalo à la rodo, derrabavon la carreto.
Sian à l'aubergo. Au brut di cop de fouit, l'oustesso, la chambourdo e lou varlet d'estable, la lanterno à la man, sourtien à l'endavans dóu carretié fangous: s'estremavo l’équipage, destalavon, apasturavon, e'm'acò venien soupa. La benedicioun de Diéu! emé trento sòu pèr tèsto, se fasié, sus li routo, de repas de sant Crebàssi.
Li carretié manjavon emé li couide sus la taulo; sus taulo negrejavo uno coumaire de nòu pechié; e quand avien begu, jitavon darrié éli lou darrié degout dóu got. Au mitan dóu repas, s'aubouravon, èro l’usage, pèr ana abéura si bèsti e ié douna civado; pièi s'entaulavon mai pèr manja lou roustit. E eici sian, coulègo! Voulès pas que cantèsson? 

Lou matin à soun leva,
La soupo au froumage:
Acò’s un friand manja,
Qu’amo lou latage;
Pièi pèr s’escarrabiha
Un vière de ratafia;
E, long de la routo,
Béuran mai la gouto.

Apelavon acò lou tuo-verme. Dounc, batien lou peirard, atubavon lou cachimbau, passavon sa man rufo souto lou fin mentoun de la gaio chambriero, qu'esperavo l'estreno sus la porto, baiavon un tour de biho i tourtouiero de soun viage, e zóu mai! fai tira!
Aro, se fau tout dire, la journado sus la routo viravo pas toujour en bello: sènso coumta li trau emé de fango jusqu'au boutoun, li mountado à merci d'arnés, li davalado à la mecanico, li rai que s'escrancavon, lis eissiéu que petavon, li gendarmo moustachu qu'espinchavon la placo di carretié endourmi e que dreissavon si verbau, de fes, pèr espargna o gagna de camin, falié faire missau, valènt-à-dire passa lisc davans lou cabaret e brula la dinado.
D'àutri fes, dous carretié, testard coume si miòu, se rescountravon dins lou trin: — Copo tu! cope iéu! Vos pas coupa, capoun? Zóu sus lou mourre dóu limounié un cop de fouit que l'avuglavo e qu'enversavo la carreto contre un mouloun de pèiro! Alor courrien i rounco, i taravello d'éuse, e i'avié sus la routo de batèsto esfraiouso ounte souvènti-fes s'encervelavo un ome em' un cop de bihoun.
Pèr la règlo dóu trin, i'avié pamens un vièi usage, qu'èro respeta de tóuti: lou carretié que soun davans avié li quatre pèd blanc, que davalèsse o que mountèsse, avié lou dre, parèis, de pas se leva dóu trin. E d'aqui lou prouvèrbi: Quau a li quatre pèd blanc, pòu, se dis, passa pertout.
A la fin, li carretié arribavon à Paris e anavon éstabla à la Grand Pinto, quartié tant poupulous, disié moun grand, qu’em’un cop de siblet lou gouvernamen, quand vòu, ié pòu leva cènt milo ome!
En arribant à Paris,
Usanço nouvello;
De taiolo n'ia plus gis,
Culoto à bretello.
Acò n'es de franchimand
Qu'atalon deforo man
E fan tout au burre...
Que lou tron te cure!






VI 



Mai en intrant au grand vilage, osco! Aqui s’aplicavon pèr faire brusi lou fouit! Te fasien un repetun, un chaplachòu, un cli-cla-cla, que semblavo que trounavo.
— An! disien li Parisen, en tapant di dos man sis auriho que siblavon, li Prouvençau arribon! Camino, tron de l'èr! as pòu que terro te manque?
Fau dire que d'aquéu tèms, pèr faire peta la chasso, li roulié de Prouvènço, acò 'ro li flambèu: Manjo-car, de Tarascoun, dins l'afaire d'uno lègo, en fasènt li quatre fouit, uno fes avié gausi quatre liéuro de cordo fino; l'Ourtoulan, de Maiano, rèn qu'em'un cop defouit, moucavo uno candèlo sènso l'amoussa; lou Nieret, de Castèu-Reinard, destapavo uno fiolo sènso la ficha au sòu; enfin, lou gros Charloun, de la Pèiro-Plantado, d'un soulet cop de chasso, dison que desferravo un miòu di quatre pèd.
Basto, quand li roulié avien descarga si viage, rejoun lou pagamen dins soun centuroun de cuer, recarga pèr Marsiho e fa 'no escourregudo dins lou Palais Reiau, entounavon galoi aquest darrié coublet:

Tè, garçon, vaqui pèr tu:
Vai metre en caviho...
Mai l'oustesso a respoundu:
Iéu que siéu zolio,
Iéu que te fau tant de bèn,
Tu jamai me dounes rèn?
Fai-me'no brassado,
Sarai soulajado.



VII 

E boutavon coulas e metien en caviho. E' m'acò, dins vint jour, vinto dous, vinto-quatre, au barlingo-barlango de si cascavèu, retournavon en Prouvènço.... E alor, à la vihado, l'ivèr, n'en vos de conte, emé de vantacioun, e de messorgo grosso coume lou mount Ventour! Un, en anant de-niue, avié vist lampeja lou Lume de sant Eume e lou fiò fantasti s'èro asseta sus sa carreto, belèu dos ouro de camin: un autre avié trouba pèr camin uno valiso, que pesavo! Dedins ié devié caupre lou mens cènt milo franc! Mai un cavalié masca èro vengu à brido abatudo e l'avié reclamado, au moumen que l'acampavo pèr la traire sus la faudo. Un autre èro esta arresta: urousamen pèr éu qu'avié liga si louvidor dins lou boudin de sa couëto, car d'aquéu tèms pourtavon la couëto, e li voulur emé si barbasso, emé sis estilet e si pistoulet double, aguèron bèu fuia e furna lou queissoun, ié troubèron que lou flasco.
Un autre avié coucha au païs di Poulacre, que soun pas crestian quand naisson; un autre avié passa au païs di Palo de Bos:
— N'i'a, dis, que se figuron que li palo de bos se fan coume lis esclop o coume li cuiero, en fustejant un tros de bos... Mai acò 's de boufounado: li palo de bos, que servon pèr boulega lou blad, vènon sus d'aubre tóuti facho, coume eici lis amelo e li carròbi... Quand ié passerian, Messiés, la recordo èro estremado, e li pousquerian pas vèire; mai nous leisserian dire pèr li gènt dóu païs que, quand soun sus lis aubre, que van èstre maduro e que lou mistrau boufo, te fan un tarabast coume se picavon tenèbro.
Un autre afourtissié qu'avié vist à Paris uno bello princesso qu'avié'n mourre de porc. Si gènt la permenavon d'uno grand vilo à l'autro, e la fasien vèire, pauro! à la lanterno magico, e semoundien de milioun à-n-aquéu que l'espousarié.
— Sacre couquin de goi! disié lou vièi Babacho, tout acò's proun e acò's rèn. Ço que m'a lou mai sousprés, iéu, lou mai espanta, à Paris, vous lou vau dire: eici, dins nòstis endré, se quaucun parlo francés, es de gènt qu'an estudia, de moussu, d'avoucat, de coumessàri de pouliço, qu'an passa belèu dès an, emai mai, dins lis escolo... Mai amoundaut, sacrepabiéune! tóuti franchimandejon. Vesès de margoulin qu'an pancaro sèt an, d’enfant pas pus aut qu'acò, emé la candelo au nas, e que parlon francés coume de grand persouno!... Sabe pas coume diable fan.


F. MISTRAL
1901
Dins Lou Jacoumar


                                         

.

Aucun commentaire: